Ο Παμισος ειναι ο μεγαλυτερος ποταμος του Νομού Μεσσηνίας.
Εχει τις πηγές του στις δυτικές απολήξεις του Ταϋγέτου, στην Κοινότητα του Αγ. Φλώρου, το μήκος του είναι 22 km και εκβάλλει στον Μεσσηνιακό Κόλπο δυτικά της Καλαμάτας.
Η λεκάνη απορροής του καλύπτει έκταση 920 km2, το ύψος της μέσης ετήσιας βροχόπτωσης στην περιοχή είναι 900 mm, ο μέσος ετήσιος όγκος υετού ανέρχεται σε 828 x 106 m3 και η μέση ετήσια απορροή εκτιμάται σε 300 x 106 m3.Με τα νερά του αρδεύονται περί τα 45.000 στρέμματα, από τα οποία τα 16.000 αποτελούνται από κλειστά δίκτυα υπό πίεση (καταιονισμός) και τα υπόλοιπα από ανοικτά δίκτυα (καναλέττα).
Το όνομά του καταγράφεται από την αρχαιότητα και από τον Στράβωνα, αλλά και από τον Παυσανία, ο οποίος αναφέρει ότι λατρευόταν ως θεός.
-------------- ---------------- ------------------- ------------------- ------------------- -------------------- -----
Το παρακάτω εξαιρετικό κείμενο έχει ληφθεί από την εφημερίδα «ΒΑΛΥΡΑ» φύλλο 138 Νοεμβρίου 1995 και το έχει συγγράψει η κ. Ελένη Κ. Φάσσου.
Θεωρώ ότι το κείμενο είναι η ιδανική περίληψη των όσων θα έπρεπε να ξέρει κάθε κάτοικος της Μεσσήνης για τον «ποταμό της Μεσσήνης» είναι άκρως ενδιαφέρον και πληροφοριακό , διαλύον παρερμηνείες γύρω από το υπερπολύτιμο ποτάμι της Μεσσηνίας μας.ΠΑ Μ Ι Σ O Σ: Ο ΜΕΣΣΗΝΙΟΣ ΠΟΤΑΜΙΟΣ ΘΕΟΣ (Παυσ. Δ΄ 3,9 10)
Πάμισος, το όνομα του ποτάμιου Μεσσήνιου θεού.Ερευνώντας διάφορες πηγές βλέπουμε πως το όνομα του ποταμού έχει τη θέση στην προϊστορία, και κρύβει μεγάλη δύναμη. Ίσως το όνομα του, που είναι γλωσσικά δυσερμήνευτο, το χρωστά σε αυτή την δύναμη.Αρκετές πηγές μας βοηθούν να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα για το μεγάλο και όμορφο θέμα που προσφέρει ένας ποταμός, όπως ο Πάμισος.
Θα προσπαθήσουμε να υποθέσουμε, βάσει των αρχαίων στοιχείων που έχουμε λίγα, αλλά αξιόλογα στοιχεία για το Μεσσήνιο ποταμό.
Όπως ήταν φυσικό, όταν ποταμό δόθηκε ένα όνομα - μια ταυτότητα, που να προσδιορίζει τις ιδιότητες του - που θα μπορούσε να εμπνέει δέος και δύναμη για τους ανθρώπους!
Με αυτές του, τις ιδιότητες, ο ποταμός, γίνεται για τους αρχαίους μας προγόνους, ποτάμιος Θεός και λατρεύεται με θυσίες και άλλες εκδηλώσεις σύμφωνα με τις δοξασίες και τις έννοιες που έδιναν οι αρχαίοι σε κάθε τι που λατρεύανε.
Ο ΠΑΜΙΣΟΣ
ΣΤΙΣ ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ
Από ιστορικές πηγές (κυρίως Παυσανία και Στράβωνα), μαθαίνουμε διάφορα πράγματα για τον ποταμό και την τότε κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή.
Ο γεωγράφος Στράβωνας γράφει (1) «...αφού η Μεσσηνία και μάλιστα η Λακωνία ανήκεν εις τον Μενέλαον και διαρρέεται υπό των ποταμών Παμίσου και Νέδωνος …» και λίγο πιο κάτω:
«Ουχί μακράν της Κορώνης σχεδόν εις το μέσον του κόλπου, εκβάλλει ο ποταμός Παμισός»,
«Ο δε Παμισός είναι ο μεγαλύτερος ποταμός που υπάρχει εντεύθεν του Ισθμού, καίτοι ο ρούς του ολόκληρος από των πηγών και δια μέσου των πεδιάδων της Μεσσηνίας και της καλουμένης Μακαρίας, τας οποίας πλουσίως διαβρέχει, δεν έχει μήκος μεγαλύτερον των πεντήκοντα σταδίων.
Ο περιηγητής Παυσανίας στα «Μεσσηνιακά» του, γράφει για τον Πάμισο και την περιοχή και αναφέρεται (δυστυχώς με λίγα λόγια) στις διάφορες λατρείες του ποτάμιου Θεού,
Παυσανίας (2,3,4)Ο υιός του Δωτάδα Συβότας καθιέρωσε να θυσιάζει κατ’ έτος ο βασιλευς εις τον Πάμισον και να προσφέρει τιμάς προς τον υιόν του Μελανέως Εύρυτον εις την Οιχαλίαν προ της διεξαγωγής της τελετής των Μεγάλων θεων, η οποία εγίνετο εις την Ανδανίαν.
Και λίγο πιο κάτω, συνεχίζει Παυσ. (2, 3, 4) «Οπως βαδίζει κανείς από την Θουρίαν προς την Αρκαδίαν, συναντά τας πηγάς του Παμίσου, εις τας οποίας θεραπεύονται τα μικρά παιδιά».
Λίγο πιο κάτω ο Παυσανίας συνεχίζει να δίνει πληροφορίες για τον πλούτο που πρόσφερε ο Πάμισος στην Μεσσηνιακή πεδιάδα και φυσικά να συγκρίνει τον Πάμισο με άλλους ποταμούς.
Παυσ. (2, 3, 4) «Από την Μεσσήνην έως το στόμιον του Παμίσου είναι ογδοήκοντα στάδια, ο δε Πάμισος ρέει δια μέσου καλλιεργουμένης χώρας, έχει καθαρά νερά και είναι πλωτός εις μήκος δέκα περίπου σταδίων από την θάλασσαν, εις αυτόν εισέρχονται και θαλασσινά ψάρια και μάλιστα κατά την άνοιξιν...»
ΑΡΧΑΙΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΜΙΣΟ
Ο Παυσανίας στα «Μεσαηνιακά» του, κάνοντας αναφορά στον Πάμισο, αναφέρει τη λατρεία του ποτάμιου Θεού Πάμισου, ανάμεσα σε πολλές άλλες προδωρικές λατρείες που γινόντουσαν ατην περιοχή και που μετά τη δωρική κατάκτηση είχαν παραμεληθεί. Περνώντας όμως τα χρόνια άρχισαν σιγά-σιγά να ξαναγίνονται οι γιορτές αυτές και μάλιστα από Δωριείς ηγεμόνες. Ανάμεσα σε αυτές τις γιορτές μνημονεύει ο Παυσανίας τη γιορτή του Δία ΙΘωμάτα, του Μαχάονα και των παιδιών του Νικόμαχου και Γόργασου, της Μεσσήνης, του Ευρύτου και του Πάμισου.
Αυτός που εισηγήθηκε τις προδωρικές γιορτές ήταν ο ηγεμόνας των Δωριέων Γλαύκος. Για τη γιορτή του Πάμισου εργάστηκε ο Συβότας, βασιλιάς και γιος του Δωτάδα από τη γεννιά του Κρεσφόντη και είναι αυτός που χαρακτηρίζεται και οργανωτής της λατρείας.
Ο Συβότας όρισε να είναι η γιορτή ετήσια και να συνδυάζεται με θυσία για το θεό Πάμισο από τον εκάστοτε βασιλιά του τόπου.
Δεν μας πληροφορεί όμως ο Παυσανίας σε ποιο σημείο του ποταμού γινόντουσαν αυτές οι εκδηλώσεις.
Σήμερα μετά από διάφορα στοιχεία που έχουν έλθει στο φως από αρχαιολογικές αποστολές, μπορούμε να μιλήσουμε, με κάποια βεβαιότητα, πως οι γιορτές αυτές γινόντουσαν στις πηγές του ποταμού, στο σημερινό χωριό Άγιος Φλώρος.
Στον Άγιο Φλώρο , η Σουηδική αποστολή ανέσκαψε Το ναό του Παμίσου, όπου η λατρεία βεβαιώθηκε με επιγραφικό ευρήματα.
Μια από τις πηγές του Πάμισου βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του χωριού, απέναντι από την ανακαινισμένη εκκλησία των Αγίων Φλώρου και Λαύρου, πλάι στον αιωνόβιο και υπερμεγέθη πλάτανο.
Κάτω από το σημερινό δημόσιο δρόμο, βρίσκονται οι περισσότερες και πλουσιότερες πηγές του ποταμού, γνωστές με το όνομα«Μάτια».
Πολύ κοντά στα «Μάτια» το Σεπτέμβριο του 1933 ο Σουηδός Νάτον Βαλμίν και η ομάδα του έφεραν στο φως ερείπια αρχαίου ιερού του Ασκληπιού, δωρικού ρυθμού, διαστάσεων 7,42 χ 8,75 μ., μια μαρμάρινη στήλη με την επιγραφή: «ΑΣΚΛΑΠΙΟΔΩΡΟΣ ΠΑΜΙΣΩΙ» και μία ακόμα που γράφει:«ΔΕΞΙΠΠΟΣ EYXHN ΕΠΗΚΟΩ ΠΑΜΙΣΩ». Επίσης πολλά ακόμα σημαντικά ευρήματα ήλθαν στο φως όπως: πέντε κούροι, αρκετά ορειχάλκινα αγqλμάτια που παριστάνουν μικρά παιδιά με παραμορφωμένα μέλη, ειδώλεια, κυρίως μπρούτζινα και πήλινα, που απεικονίζουν ανθρώπους, θεούς και ήρωες, καθώς και ζώα, ιδίως ταύρους και κατσίκια. Με τη μορφή του ταύρου εικονιζόταν ο Θεός Παμισος, όπως προκύπτει από την αναθηματική στήλη που βρέθηκε στις πηγές του ποταμού. Υπάρχει επίσης πλήθος μικροσκοπικών πήλινων αγγείων από τα προοριζόμενα μόνο για αναθήματα. Τα μικρά αυτά αναθήματα αρχίζουν από το 500 π.Χ. και φθάνουν ως τους ύστατους χρόνους της αρχαιότητας (300 π.Χ.).
Για η φύση ης σημαντικής αυτής ποτάμιας λατρείας υπάρχει μια σαφής νύξη στο επίθετο «επικόω» της πιο πάνω επιγραφής, που σημαίνει ότι ο θεός αυτός είναι «επήκοος». Επακούει δηλαδή και βοηθάει αυτούς που τον έχουν ανάγκη.
Έτσι φωτίζεται και η πληροφορία που δίνει ο Παυσανίας πως στις πηγές του Πάμισου τα παιδιά έβρισκαν γιατρειά. Ο Πάμισος λατρευόταν ως θεός θεραπευτής. Μια άλλωστε από τις πηγές του Αγίου Φλώρου ακόμη και σήμερα έχει χλιαρό νερά, και μπορεί στην αρχαιότητα να ήταν θερμή πηγή.
Αν και η αρχαιολογική έρευνα της περιοχής, υπήρξε περιορισμένη, το πλήθος των αναθημάτων και η παλαιότητα της λατρείας (το όνομα του ποταμού θεωρείται προελληνικό, ίσως είναι και η λατρεία του) μπορεί να σημαίνει πως μια τοπική λατρεία πήρε τη θέση ασκληπιείου!
Ο Πάμισος μπορεί ακόμη να ήταν ένας θεός επικούριος ή συμπαραστάτης και όχι μόνο ιαματικός. Οι ποταμοί είναι από την φύση τους μεγάλες και δυνατές δυνάμεις. Αυτό είναι αρκετό ώστε αυθόρμητα και αβίαστα να μπορούν να ζωοποιηθούν και να λατρευτούν για την κίνηση τους, που είναι η απλούστερη εκδήλωση ης ζωής. Βέβαια αυτή η εκδήλωση της ζωής και της δύναμης γίνεται πολύ αισθητή στις πηγές τους. Αυτό είναι ένα συμπέρασμα που βεβαιώνει τον πιθανό τόπο της λατρείας του ποταμού.
Ο Πάμισος είναι από τα μακρότερα (43 χιλ.) και πολυϋδρότερα ποτάμια της Πελοποννήσου. Από τον τρόπο, όμως που τον παρουσιάζει ο Παυσανίας αλλά και ο Στράβωνας είναι βέβαιο πως επί των ημερών τους ονομαζόταν Πάμισος μόνο το κάτω μέρος του ποταμού (από τις πλούσιες πηγέςτου Αγίου Φλώρου μέχρι των εκβολών, που διαρρέει το κάτω τμήμα της Μεσσηνιακής πεδιάδας, το ονομαζόμενο από τον Στράβωνα με το επίθετο «Μακαρία», που την ποτίζει και την καρπίζει.Από την σύντομη πληροφορία του Παυσανία για την ευεργητική επίδραση του ποταμού πάνω στα νέα παιδιά, είναι φανερό πως οι αρχαίοι έβλεπαν την ζωοδότειρα δύναμη του ποταμού, όπως και πολλών άλλων ποταμών, σαν μια δύναμη που άξιζε να λατρεύουν, και την λατρεύανε σαν δύναμη κουροτρόφο. Το πιο συνηθισμένο τάμα για κάθε ευεργεσία του ποτάμιου Θεού προς ένα νέο άτομο ήταν η αφιέρωση (της κόμης) των μαλλιών του στον Θεό ποταμό. Για πολλές περιοχές της Ελλάδας έχουμε μαρτυρίες για τέτοια αφιερώματα κυρίως όταν το παιδί περνούσε από την εφηβική ηλικία στην ανδρική, χωρίς όμως αυτό να είναι απόλυτο.
Ας μην προσπαθήσουμε να γράψουμε τίποτα άλλο για τον Πάμισο.
Τη σπουδαιότητα του την κατάλαβαν οι πρόγονοί μας και ο Παυσανίας και ο Στράβωνας την έγραψαν για να την διαβάσουμε και εμείς και να βγάλουμε τα δικά μας συμπεράσματα
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Στράβωνας «Γεωγραφικά» C
353, 361, 358, 366, 357 (εκδόσεις Πάπυρος ) Μετάφραση Κ.Θ. Αραπόπουλος
2. Παυσανίας «Μεοσηνιακά» 3.9 –10 , 31.4, 34,4 (εκδόσεις Πάπυρος). Μετάφραση Ανδρέα Πουρνάρα
3. Παυσανίας «Μεσσηνιακά» παραπομπές οι ίδιες εκδόσεις Ζαχαρόπουλος. Μετάφραση Ιωάννη Κορδάτου
4. Παυσανίας «Μεσσηνιακά» παραπομπές οι ίδιες εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών.
